Nieuw, zo blijft de kerk van Sint-Anna-ten-Drieën. Veertig jaar geleden is ze ingewijd, die veertig jaren maken haar niet ouder, versleten, onbelangrijk. Het gebouw, de muren, de glasramen, de ruimtes waar we al veertig jaar mee vertrouwd zijn, die we misschien zo gewoon zijn dat we ze niet meer zien, zelfs niet als ze zijn opgefrist, ze tonen zich als nieuw nu er werk van Jacques Loire getoond wordt, die veertig jaar de glasramen ontwierp en uitvoerde.

De sprekende stilte van het gregoriaans

Zaterdag 30 juni werd de tentoonstelling “Licht!” geopend. Zij toont zestien glasramen van Jacques Loire. Deze Franse glazenier werkt in Chartres, waar zijn vader Gabriel Loire de traditie van de Franse glaskunst in ere heeft hersteld.

Zijn zoon Jacques zette dat werk verder, en nu worden de “Ateliers Loire” geleid door zijn zonen Hervé en Bruno. Jacques Loire heeft zeer goede herinneringen bewaard aan de samenwerking met Antwerpen – Linkeroever, en ging graag in op de uitnodiging om in onze kerk een overzichtstentoonstelling van zijn oeuvre te organiseren. Hij was met zijn familie – vier geslachten Loire waren naar Antwerpen-Linkeroever gekomen – , de eregast op de vernissage.

Het applaus van de aanwezigen sprak voor zichzelf: deze bescheiden man heeft zeer velen geraakt, niet alleen met zijn glasramen , maar ook door het goud-stralende tabernakel dat in onze kerk zal blijven als een blijvende kern van stilte en bezinning.

Die geest van het tabernakel, een geest die doorheen heel het werk van Jacques Loire ademt, werd die avond hoorbaar gemaakt in het gregoriaans dat gezongen werd door “De zingende Wandelkring” onder leiding van Johan Clerckx.

De kunstenaar zelf had om deze muziek gevraagd: zij geeft het best weer in klanken wat hij in kleur en licht wil uitdrukken. Er was nog een andere bijzondere gast die avond: architect Jos Ritzen. Collegiaal zat hij naast Jacques Loire, zoals ze meer dan veertig jaar geleden een team hadden gevormd, samen met pastoor Bert Janssens.

Deze avond was ook een eerbetoon aan Jos Ritzen: zijn architecturale visie én het werk van Jacques Loire vormen een eenheid, en versterken elkaar.

Niet “zomaar” een kerk...

Kunsthistorica Zsuzsanna Böröcz plaatste de architectuur van de kerk en van het werk van Jacques Loire in zijn historische context. Zij wees op de geest van het tweede Vaticaans concilie die invloed had op het ontwerp: “Die geest bestond erin bescheidener te zijn, meer op mensenmaat en dichter bij de geloofsgemeenschap.

De Kerk moest letterlijk en figuurlijk de (moeder)taal spreken van de gelovigen. De kleinschalige parochie, waar de mensen zich ook sociaal verbonden voelden, werd de kern van de Ecclesia, waarbij de afstand tussen priester en gelovige tot een minimum moest gereduceerd worden.” Van die kerkvisie is de Sint-Anna-ten-Drieënkerk een kwaliteitsvol voorbeeld.

En over het werk van Jacques Loire zegt ze: “Hij wil niet zelf spreken, maar in dialoog staan met de architect en de kerkgemeenschap, die in de 20ste eeuw geen opgedrongen boodschap meer nodig heeft, maar een aangepaste sfeer die de buitenwereld op afstand houdt en het interieur onderdompelt in een licht van stilte en rust.”

Theologe Lea Verstricht had het over licht door God geschapen, glas, en abstracte kunst. Wat doet dat met de toeschouwer? “Zoals het glas al eeuwenoud is, sieren ook glasramen al eeuwen de heilige ruimten.

Zij weten het licht zo te vangen dat het verhalen vertelt over wat aan mensen, heiligen en anderen, kan gebeuren. In de abstracte kunst worden deze verhalen anders. In het weglaten van de figuren en concrete vormen wordt gezocht naar wat essentieel is. De toeschouwer krijgt niet zomaar ingelepeld wat hij of zij zich moet voorstellen bij wat schoon, waar en goed is. Maar in de lijnen, vormen, kleuren en technieken worden de fundamenten van het bestaan vermoed en zichtbaar gemaakt. Waarin zijn wij gegrond? Waar kunnen wij gaan staan? Waar worden we naartoe getrokken? Het zijn vragen die ons via de abstractie gesteld worden, eerder dan dat antwoorden gegeven worden. De abstractie nodigt uit om zelf te reflecteren over wat van belang is en wat niet.”

Wervelende fotomontage

Tot slot werd de fotomontage getoond die Remy Van Looveren uitgewerkt heeft over het oeuvre van Jacques Loire. Deze montage zal tijdens de tentoonstelling permanent getoond worden in de weekkapel. Een feest van kleuren, beelden en muziek, afgewisseld met interviewfragmenten, dompelt de toeschouwer onder in de weelde van licht dat Jacques Loire tot leven brengt.

De dankwoorden en attenties bij het einde van de avond drukten de oprechte waardering uit van publiek en organisatoren. “De zingende Wandelkring” zong als slotlied “Gaudeamus”: laten we blij zijn...
De komende weken zullen hopelijk velen zich laten verblijden door het werk van Jacques Loire.

Marc

In aanloop van de tentoonstelling, werd op zondag 29 januari 2012 een interview in de kerk gedaan met Jacques Loire. Marc Tassier neemt u mee in vele jaren historiek.

Kunt u ons eens in het kort uitleggen hoe glasdallen worden vervaardigd?

Die techniek stamt ongeveer uit de jaren ’30, 1930 toen men een aantal dingen uitprobeerde. De belangrijkste ontwikkeling is er echter na de Oorlog, in '45-’46 gekomen. Voor die techniek gebruikt men dik glas van 2 cm, dat met een hamertje wordt geslepen en gebarsten, een beetje hetzelfde instrument dat de Italiaanse mozaïekwerkers gebruiken.
Die dallen worden dus uiteraard volgens een tekening gesplitst!
Ik vergeet dan nog het belangrijkste: je moet eerst een ontwerp maken!
Van dat karton worden kalibers genomen die men als patroon zal gebruiken om glazen te slijpen. Vervolgens plaatst men die glazen op een tafel,  men giet die glazen, die dallen en hecht ze vast met betonmortel.

Oh, ja, is het beton?

Het is beton.
Toen werkten we – want die glasramen worden al een aantal jaren vervaardigd – om de glazen met betonmortel te verbinden; nu echter hebben mijn vrouw en ik mortel uit epoxyhars op punt gesteld, dat als belangrijkste voordeel heeft dat het dit hars niet wapent; er treedt dus geen roest op met de wapeningen binnen.

Zit er dus wapening in deze dallen?

Alles is met ijzer gewapend. Het is vooral de bedoeling dat alles bijeen wordt gehouden als een paneel valt of beschadigd wordt.
Het is niet echt gewapend beton, maar het wapent het paneel.
Ja, ja, dit kan dan niet …
ineens worden beschadigd.

Wanneer men beslist had glasdallen te plaatsen, was er dan een reden waarom men voor glasdallen had gekozen en niet voor, zeg maar, traditionele of meer traditionele glasramen in lood. Is er vroeger een discussie geweest betreffende de dallen of hield men gewoonweg van glasdallen (zoals de pastoor)?

Je moet ook daar alles in zijn tijd bekijken.
Op dat ogenblik bestond er voor de meeste grote kerken die - uiteraard in overleg met de parochieverantwoordelijken - door architecten werden bedacht en gebouwd, de neiging, ik gebruik niet graag het woord mode, om die grote glazen ruimten als lichtgevende muren te gebruiken.
Toen de architect dhr. Ritzen dus met mij contact opnam om na te denken over het probleem van de glasramen, koos men bijna zonder discussie voor het principe van het glasraam wegens de plaats en omdat glasramen ook tot beneden gaan. Het is inderdaad ook een bescherming in vergelijking met andere dunnere glasramen.

Ja, moest dit architecturaal gezien gebeuren voor het concept van de kerk?

Absoluut.
Nochtans is glasraamkunst eigenlijk erg schatplichtig ten opzichte van architectuur.
Je moet samenwerken en ik herinner me dat ik hier lang vóór het begin van de bouw met de architect de tecnhnieken en de werkwijze besproken heb. Alles wordt immers in onze ateliers in Chartres vervaardigd en daarna vervoerd.

U hebt dus vrij nauw samengewerkt met de architect zelfs vóór de bouw van de kerk?

Ja. Weet u, voor een architect is licht in een kerk heel belangrijk.
Men had dus de keuze glasdallen in kleur te vervaardigen, maar men moest nog beslissen hoe zij in zijn architectuur konden worden geïntegreerd.
En hij had technische raad nodig …

om te weten hoe hij de rest van de kerk moest bouwen?

Inderdaad.

De glasramen die je hier in de kerk ziet, zijn eigenlijk niet figuratief, maar zijn er motieven? Wat is de logica van wat je ziet?

Er zijn dus verschillende logica’s, verschillende ideeën zijn dus de creatie van ontwerpen en daarna dus van glasramen voorafgegaan.
Als je enerzijds het grote glasraam langs de gevel neemt (achterzijde kerk, red.) …

De architect wou dat dit glasraam een beetje de voortzetting zou zijn van die grote ruimten van de buitenmuren en daarom wou hij dat het bij die muren donkerder en somberder zou zijn en wenste hij daarentegen een uitgesproken belichting in het verlengde van de toegangsdeur.
Voor een architect is licht in zijn gebouw heel belangrijk en in die tijd liep men nog rond met het concept van vrij sombere kerken, maar 20  of 30 jaar later had men misschien liever lichtere glasramen gehad.

Bij de 2 glasramen rondom u, bij het glasraam tegenover u en bij het glasraam achter mij (de twee glasramen van het koor, red) die je immers heel slecht ziet bij het binnenkomen, is het echter enkel de bedoeling dat ze licht geven en vooral dat ze de muur belichten en daarom werden die glasramen met heel lichte en warme tinten behandeld en in het grote glasraam van het schip zijn er, als ik het zo mag zeggen, geen aanduidingen geweest, maar daar heb ik een soort abstract schilderij willen maken en het was toen de niet-figuratieve periode om als het ware uit te deinen, daarom wou ik met mijn grafische vormgeving die opening dimensie geven.

Hebt uzelf de kleuren en de motieven kunnen voorstellen en kiezen?

Daar was het ook in functie van het gebruik dat zou worden gemaakt van de plaatsen waar de glasramen zich bevonden.
Daarom heb ik in de kapel, die ik in Frankrijk weekkapel noem, blauw willen gebruiken. Ik kom uit Chartres en het is een beetje normaal dat ik blauw gebruik terwijl er in de andere plaatsen helemaal geen blauw is. Ik heb een intimistische en krachtiger kapel willen inrichten. Ik ben in Chartres en dus hou ik zielsveel van blauw, terwijl u die in andere vertrekken niet zult zien. Verschillen heb willen aanbrengen in functie van de bedoelde activiteit.
Wij glazeniers moeten bij glasramen rekening houden met de architectuur, met de toekomstige activiteiten en met de mensen die er gaan wonen.
En daarom heb ik in de verschillende vertrekken achteraan wat willen differentiëren
U begrijpt dat we niet in hetzelfde vertrek zijn.

Graag had ik u nu een vraag gesteld die voor ons wat delicaat uitvalt, maar hoe zit het nu met het onderhoud van die glasramen? Hoe moeten we dat allemaal onderhouden of is het voor eeuwig goed?

Wel eeuwigheid is een heel groot woord.
Wanneer men enigszins het lef en de trots heeft om voor de eeuwigheid of tenminste voor lange tijd te werken, wanneer men dus glasramen schept, projecteert men zich een beetje in de tijd en we hebben daar een goed voorbeeld van want het is al meer dan 40 jaar geleden voor het onderhoud.

Ok, we weten niet heel goed hoe die glasramen gaan leven en we hebben het voorbeeld van Chartres 8 eeuwen later voor ogen. Ik zal het niet meer mogen meemaken, we mogen ervan uitgaan dat die glasramen vrij stevig en duurzaam zullen zijn, maar feit is dat men zulke glasdallen en betonnen glasramen begint te restaureren. Daarvoor bestaan er technieken: het is zoals met andere glasramen, je moet ze uit elkaar halen, naar het atelier vervoeren en restaureren, maar ook, eigenlijk zou je ze soms moeten schoonmaken of ze tenminste wassen en afborstelen om een afzetting weg te halen die zich onvermijdelijk op de delen vasthecht die het meest gevoelig zijn voor de weersverandering. En ja, de vochtigheid doet het stof kleven.

Is beton wat poreuzer dan glas of zijn het de klimatologische omstandigheden?

Neen.
Ik heb de glasramen geïnspecteerd en ze zijn stevig.
Neen, in principe gaat het om beton dat tamelijk goed in cement is ingekapseld, het moet dus vrij stevig zijn.
Neen, het is eigenlijk meer zoals een huis onderhouden. Ik vermoed dat u thuis soms de ruiten schoonmaakt. Soms zou het goed zijn de glazen af en toe schoon toe te maken.

U hebt dus gezegd "Technieken maken nu een evolutie door. Dezelfde glasramen werden dus in een soort hars vervaardigd?"
Hars, epoxyhars.

Wat veranderd is, is …
Ja, maar optisch gezien hebt u dezelfde gewaarwording.
U zult dit zien in glasramen die zullen worden getoond.
De meeste glasdallen zijn samengebracht met mortel uit hars, maar fysisch, optisch en esthetisch gezien, ziet u geen verschil.

En vervaardigt u de glasramen die u gaat maken, in uw atelier op panelen van ongeveer 1 m2 zoals u hebt gezegd?

Ook daar gaat het om afspraken met de architect die verantwoordelijk is voor de grote structuren waarbinnen wij onze glasramen maken. Eerst moet je ze in ons atelier op tafels bewerken, dan moet je ze vervoeren en daarboven met een stelling naar boven brengen. Je mag ze dus niet té groot maken, onze meeteenheid bedraagt dus voor elk paneel maximaal zowat 1 m2.
Over het algemeen schommelt het gewicht van die glasramen tussen 50 en 60 kg per m2.

Per m2, is dat doenbaar?

Dat is doenbaar, maar je moet ze dus niet té zwaar maken, je moet ze in elkaar doen passen, kortom, het is gemakkelijker als je elementen van zowat 1  m2 hebt.

U maakt een nieuw tabernakel klaar voor deze kerk. Kunt u ons een beetje vertellen hoe dit tabernakel eruit zal zien? Kunt u uw plannen wat verklappen?

In avant-première?
Eerst en vooral kan ik u zeggen dat ik zeer verheugd ben dat ik een aantal jaren later insta voor de lichtinval en de kleur in deze kerk en het is een grote verantwoordelijkheid, want een tabernakel is toch heel belangrijk.
Ik heb er dus voor gekozen gebruik te maken van een techniek die volledig afwijkt van wat er hier is.
Het zal een in glas zijn met één enkele dimensie van zowat 60 cm op 40 cm die ik ga thermoformeren, met andere woorden vervormen in het vuur volgens een tekening die ik ga voorbereiden en met gouden email ga emailleren. Bedoeling daarvan is een heel stevig ankerpunt rond dit tabernakel te hebben en ik verheug mij er al op te kunnen blijven nadenken en het tabernakel klaar te maken met de bedoeling dat het binnenkort geïnstalleerd wordt.

Ja, wij wachten met ongeduld. Ene andere vraag die wij ons stelden is: Wist u tijdens de voorbereiding van de bouw van de kerk of ook andere glazeniers werden geraadpleegd, heeft men glazeniers met elkaar vergeleken, is er een soort wedstrijd geweest of is men direct bij de "Ateliers", de "Ateliers Loire" terechtgekomen?

Het is al lang geleden, ik herinner me dus niet meer elk detail, maar ik weet wel dat een architect en een parochieverantwoordelijke die in die tijd een kerk moesten laten bouwen, informatie verzamelden over alles wat men deed, want het was een tijd waarin er vele kerken werden gebouwd in verschillende domeinen – iedere architect had natuurlijk zijn opvattingen. Ik weet zeker dat de architect dhr. Ritzen en de parochieverantwoordelijke zijn gaan rondreizen om te zien wat men zoal deed, wat er gebeurde. Zij zijn ons in Chartres komen opzoeken, maar het is heel goed mogelijk dat zij elders zijn gaan kijken en zodra zij ons vroegen om samen meer in detail na te denken, hebben zij, geloof ik, vertrouwen gesteld in ons.
Zij hadden de techniek en het atelier gekozen, zij moesten alleen nog onderzoeken of de ontwerpen die hen werden voorgesteld, hen bevielen.

Zijn er nog discussies met u gevoerd – u hebt nog ontwerpen voorgesteld – vond men het direct goed of was er een dialoog zoals "op deze wijze, op die wijze"?

Er zijn misschien discussies geweest, ik herinner het me niet meer zo goed, maar zodra we zijn begonnen samenwerken, is er een groot vertrouwen geweest, een groot vertrouwen in wat ik kon bieden.
Toen ik de ontwerpen dus ben komen voorstellen, ik heb immers alle ontwerpen in een schaal van 10 cm op 1 m vervaardigd (te bezichtigen in de kerk, red), waarvoor er veel planken papier nodig waren, waren er toen zeker discussies geweest in de trend van "Is het donker genoeg? Is het … ?". Maar de keuzen, de keuzen van de kleuren en de fundamentele keuzen werden noot in twijfel getrokken.
Neen, neen, wij glazeniers dragen trouwens een grote verantwoordelijkheid om in de architectuur binnen te treden; wij hebben de neiging om eerder op de glasramen dan op de architectuur te letten.
Wij dragen dus een grote verantwoordelijkheid …

Om ervoor te zorgen dat het geïntegreerd wordt?

Om ervoor te zorgen dat het geïntegreerd wordt en de architectuur zicht voortzet en er niet tegengesteld  aan is.

Was hetgeen men van u vroeg speciaal? Verschilde het veel van het werk in andere kerken waar u gewerkt hebt? Had Antwerpen iets speciaals of lag het in de lijn van wat u deed, van wat u gewoon was te doen?

Heeft de architectuur u voor specifieke problemen geplaatst?
Ja, elk project, elke realisatie is eigenlijk een werk op zich en verschilt van andere werken.
Wat ik hier gedaan heb, heb ik elders niet opnieuw gedaan, maar er is een  aaneenschakeling in de tijd geweest, waardoor er een vooruitgang is in hetgeen ik in die jaren gedaan heb

Geïnspireerd door…

Door de inspiratie, inderdaad, de architectuur en de discussies zijn erg bepalend voor de realisatie en het is uniek. Het is uniek, uiteraard.

Is het telkens uniek?

Oh, ja, het is uniek.

Een uniek stuk?

Wel ja, de ervaring en de know-how die ik in die jaren heb opgebouwd zijn echter nuttig. Wat ik hier gedaan heb, stelt me in staat te zeggen: "Opgelet, als je zo handelt verkrijg je dit resultaat.". Maar het is een uniek werk en wanneer het afgewerkt is, is het afgewerkt.
En vaak zeg ik "Zolang ik de kleuren kan kiezen, wanneer ik de tekening op ware grootte  maak, kan ik mij nog zorgen maken, maar zodra het werk hier is, behoort het mij niet meer toe, maar iedereen."

Behoort het iedereen toe?

Zijn er in verband met inspiratie in de geschiedenis van de glazenierkunst of van andere kunsten belangrijke aanknopingspunten voor u, artiesten of tendensen, periodes die u speciaal inspireren?
Ja, want, ik heb het geluk gehad met mijn vader te werken, die zelf met mensen in ateliers gewerkt had waar het werk heel figuratief was en toen ik met mijn vader ben beginnen werken, was het de tijd van de heropbouw van kerken. Toen men wou breken met een figuratieve traditie en daarom heb ik tot de tijd behoord toen men naar het niet-figuratieve wou. Ik verkies het woord niet-figuratief boven abstract, want het is niet helemaal hetzelfde.
Ik behoor dus een beetje tot die tijd, misschien kent u wel de artiesten Basaine en Manaissier in Frankrijk die namelijk in de jaren ’60 en ’70 hun stempel op hun tijd hebben gedrukt en geleidelijk aan we enerzijds in een evolutie zijn beland, naar meer licht, meer klaarte, soms ook naar meer transparantie om de buitenkant en de binnenkant met elkaar te doen communiceren. En vervolgens zitten wij in een proces, wel ja, wij komen graag terug bij het figuratieve, maar minder figuratief dan in de 19e eeuw, maar waarbij het wel iets voorstelt.
Ik zit dus een beetje tussen beide tradities en zoals u het op de glasramen zult kunnen zien die ik ga uitbeelden, ga ik meer symbolisch te werk; daarbij nodigen glasramen uit tot reflectie en tot het herkennen van iets.

Misschien nog een laatste vraag. U werkt veel in kerken, u hebt over reflectie gesproken. Speelt geloof, speelt het christelijke geloof een rol in uw kunst, in uw werk?

Ja, natuurlijk. Nochtans is er een tijd geweest dat de dominicanen vonden dat kunst universeel was en dat het niet nodig was om te geloven. Men heeft zo bijvoorbeeld Léger, een erg uitgesproken atheïst, opdrachten gegeven.
Ikzelf kom uit een gelovig en praktiserend gezin, ik ben opgegroeid met de grote ceremonies van de kathedraal van Chartres, het was mijn parochie en die van mijn vrouw.
Ik kan u zeggen dat ik tegenwoordig nog altijd gelovig ben, maar niet meer zo praktiserend.

Dank u, dank u